Kolonia Kruszyn, 9 kwietnia 1899

Wielebnej Ekscelencji, panu wizytatorowi szkolnemu, z całego serca przekazuję następujące sprawozdanie I. P. 119 dotyczące najważniejszych cech okręgu szkolnego Kolonii Kruszyn:

Legend, starożytnych budowli, pomników, wspomnień z wydarzeń historycznych w okręgu szkolnym Kolonia Kruszyn nie ma, tylko niezwykłe jest to, jak powstała wioska Kolonia Kruszyn, jej dobra ziemskie i szkoła.

Dopiero po zniesieniu systemu gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej przez Jej Wysokość, króla Fryderyka Wilhelma III Pruskiego, około dwadzieścia lat później - a dokładnie w 1832 roku jest mowa o wsi "Kolonia Kruszyn Szlachecki" (tu się myli, wieś założono 1 sierpnia 1834), do tego czasu rolnicy byli z reguły chłopami szarwarcznymi Kruszyna Szlacheckiego i od głównego majątku w hrabstwie Strzelewo, niezależni.

W 1840 roku widzimy Kolonię Kruszyn jako niezależną wioskę która buduje własną szkołę, do budowy której Kruszyn Szlachecki przekazuje bezpłatnie materiały budowlane , a chłopi wszystko przewożą. Budowę szkoły ukończono już w 1840 roku, a jesienią tego samego roku dyrektor seminarium (seminarium nauczycielskie w Bydgoszczy?) Grützmacher uroczyście ja otworzył. Nauczyciel Thomas został pierwszym nauczycielem w tej szkole. Przed Nauczycielem Thomasem uczniowie z Kolonii Kruszyn uczęszczali do szkoły w Pawłówku, którą prowadził nauczyciel Zuther, i udzielał lekcji w wynajętym domu biednych ludzi leżącym przy stawie młynnym (Prądy-Młyn). Dopiero po pojawieniu się nauczyciela Thomasa w 1840 roku - mówi się o szkole w Kolonii Kruszyn. Kruszyn Szlachecki miał największy wkład w budowie szkoły; oprócz surowców do budowy szkoły, majątek Kruszyn Szlachecki oddal sześc mórg pruskich dla nauczyciela jako ziemię szkolną, które znajdują się w bezpośrednim sąsiedztwie szkoły jako odłóg.

Również Pawłówek przyczynił się do poprawienia miejsca nauczania w Kolonii Kruszyn przez oddanie jednego morga ziemi jako ziemię szkolną. Do gminy szkolnej przyłączono: Zielonczyn, Osówiec, Pawłówek, Osową Gorę, Prądy-Młyn, Kolonię Kanałową B i Kruszyn Szlachecki. Następcami nauczyciela Thomasa byli: nauczyciel Huth, Rudolf Thiede, a od 31 grudnia 1863 nauczyciel Johannes Fenske z Suchej, Powiat Świecie, przez wybór patrona szkolnego Weckwartha z Kruszyna Szlacheckiego i zatwierdzony przez królewski rząd w Bydgoszczy.

Kolonia Kruszyn jest małą wioską leżącą u podnóża zbocza, które przełamują niektóre doliny. Budynki są częściowo otoczone drzewami owocowymi, a częściowo drzewami iglastymi. Drzewa iglaste tworzą małe zagajniki w grupach, które latem są zamieszkane przez ptaki śpiewające i orzeźwiające mieszkańców swoją pieśnią; tak, także kukułka na wiosnę cieszy dzieci.

Na zboczach nad Kolonią Kruszyn znaleziono w 1868 roku wiele urn z czasów starożytnych, które zawierały ludzkie kości, popioły, miedziane pierścienie i kolczyki. Na górze zamkowej kolo Prądy-Młyn znaleziono w 1872 roku w grobie dobrze zachowanych dwanaście ludzkich szkieletów, które po znalezionej przy nich broni świadczą ze polegli w walce ze Szwedami.

Mieszkańcy Kolonii Kruszyn to pracowici rolnicy, oprócz roli, wydobywają torf na północ i południe od kanału bydgoskiego, który sprzedają w Bydgoszczy.

Kanał Bydgoski wysusza pokłady torfu, głębokość pokładów przekracza siedem metrów; punkt, w którym kanał zasilający wpada do kanału bydgoskiego, jest o 23 metry wyższy niż poziom Bydgoszczy.

Pod torfowiskiem znajduje się ziemia, z której przygotowywany jest przydatny cement (cement wapienny). Na południe od torfowych łąk Kolonii Kruszyn odkryto złoża węgla brunatnego, pokryte warstwą gleby o głębokości 28 metrów.

Waszej Wysokości bardzo oddany sługa
J. Fenske
nauczyciel

Do Waszej Przewielebności
Pana wizytatora szkolnego Maigattera
Bydgoszcz