Drodzy Przyjaciele. W tym roku obchodzić będziemy 70. rocznicę wybuchu II Wojny Światowej. Będzie to zarazem 70. rocznica Boju Wrześniowego, kiedy to nasi ojcowie i dziadowi podjęli nierówną walkę z hordami hitlerowskiej III Rzeszy, a później również Związku Radzieckiego. Korzystając z tej okazji chciałbym przybliżyć Wam badania archeologiczne i prace rekonstrukcyjne przy budowie skansenu w Kruszynie. Wielu z uczestników tego forum brało w nich aktywny udział. Dla nas wszystkich były to piękne dni. Dla pozostałych będzie to jak mniemam ciekawy przyczynek do historii Bydgoszczy i prowadzonych tu badań wykopaliskowych.
Przedmoście Bydgoskie
Przedmoście Bydgoskie to pozycja obronna z okresu kampanii polskiej 1939 roku, zlokalizowana w niewielkiej odległości na północ i zachód od Bydgoszczy. Budowana od marca 1939 roku, w pierwszych dniach września skutecznie wypełniła swoje zadanie, zapewniając oparcie 15 DP oraz elementom 9 i 27 DP, które z powodzeniem broniły się tutaj do wieczora 3 września. Od tego czasu umocnienia były z wolna niszczone, do naszych czasów pozycja przetrwała fragmentarycznie, w postaci kilku izolowanych odcinków.
Jesienią 2003 roku zrodziła się idea choćby częściowej rewitalizacji Przedmościa, zmierzająca do zadokumentowania, rekonstrukcji oraz turystycznego wykorzystania zachowanych umocnień. Najważniejszym aspektem projektu prac były prowadzone pod moim kierunkiem badania archeologiczno - architektoniczne, obejmujące prace dokumentacyjne i wykopaliskowe. Należy dodać, że całość prac realizowana była społecznie, wyłącznie na koszt wolontariuszy zaangażowanych w projekt. W ciągu trzech lat w pracach wzięło udział kilkanaście osób, bezsprzecznie jednak największy wkład wniosła żelazna grupa moich Przyjaciół. Badania rozpoczęto we wrześniu 2003 roku. Brali w nich wówczas udział Ryszard Beck, Arkadiusz Kaliński (obecny dyrektor PMW), Przemysław Kowalski (dobry duch ekspedycji – jako jedyny w ,,akcji” od pierwszego do ostatniego dnia badań) oraz autor niniejszego tekstu. W następnym roku do zespołu dołączyli Hubert Nowitzki, Rafał Pieńkowski i Andrzej Szukalski. W 2005 roku w projekt aktywnie włączyło się Bydgoskie Stowarzyszenie Miłośników Zabytków ,,Bunkier” - w pracach wzięli wówczas udział Sławomir Brett, Jarosław Butkiewicz i Łukasz Łapka. Wspólnymi siłami przeprowadziliśmy nowatorskie, pierwsze w Polsce metodyczne badania archeologiczne na umocnieniach z 1939 roku. Najważniejszym ich aspektem było rozpoznanie konstrukcji umocnień przy żelbetowym schronie obserwacyjnym w Kruszynie (nr 5). Przy obiekcie eksplorowano 7 wykopów:
Wykop I, o wymiarach 2 x 1,2 m, założono przy czołowej ścianie schronu. Prace pozwoliły zadokumentować konstrukcję obiektu, technikę budowy oraz ustalić pierwotny i wtórny poziom terenu. W spągu wykopu odsłonięto pozostałości drewnianego szalunku, zabezpieczającego ściany wykopu fundamentowego przed osuwaniem się piasku.
Wykop II, o wymiarach 2,2 x 2 m, zlokalizowano przy tylnej ścianie schronu, co pozwoliło odsłonić i zadokumentować układ stratygraficzny na zapleczu obiektu oraz przyległych partiach umocnień ziemnych. Badania pozwoliły zadokumentować konstrukcję schronu, technikę budowy oraz precyzyjnie ustalić pierwotny poziom terenu. W spągu wykopu odkryto podwaliny drewnianych ścianek, wzmacniających boki rowu dobiegowego. Pierwotnie, w okresie kampanii obronnej 1939 roku, ścianki miały wysokość około 1,5 m, tworząc szalunek zabezpieczający okopy przed osuwaniem się ziemi. Poniżej opisanych konstrukcji zadokumentowano dobrze zachowane deski szalunkowe płyty fundamentowej schronu, co pozwoliło zrekonstruować technikę budowy.
Wykop III, o wymiarach 2 x 1,2 m, założono przy tylnej ścianie schronu, na przedłużeniu wykopu II. Odsłonięto pozostałą część drewnianej ścianki wzmacniającej boki rowy dobiegowego, jak również precyzyjnie ustalono przekształcenia terenu w tej części obiektu. Zadokumentowano warstwy związane z budową obiektu (wykop fundamentowy i jego zasypisko) oraz warstwy powiązane z budową, a następnie użytkowaniem rowy dobiegowego.
Wykop IV, o wymiarach 1,5 x 1,5 m, eksplorowano na linii okopów strzeleckich, na przedłużeniu wykopu III. Prace pozwoliły ustalić konstrukcję umocnień, tj. szerokość i głębokość rowu jak również obustronne szalowanie deskami.
Wykop V – o wymiarach 3 x 1 m, założono przy wschodniej ścianie schronu. Prace pozwoliły na odsłonięcie pierwotnego poziomu gruntu, dostarczając równocześnie cennych artefaktów, w postaci prętu do mocowania zasieków i potykacza.
Wykop VI – o wymiarach 3 x 1,2, zlokalizowano na linii okopów strzeleckich, na zachód od schronu. Ustalono sposób budowy oraz ich konstrukcję: szerokość, głębokość i zabezpieczenie ścian.
Wykop VII – o analogicznych wymiarach jak odkrywka nr VI – założono na stanowisku strzeleckim, co pozwoliło na precyzyjne zadokumentowanie pierwotnego kształtu oraz sposobu wykorzystania bojowego.
W oparciu o wyniki badań archeologicznych, wiosną 2005 roku przystąpiliśmy do budowy skansenu historyczno – wojskowego, eksponującego fragment polskiej linii obronnej z września 1939 roku. Schron żelbetowy został oczyszczony, odtworzono wewnętrzny, drewniany szalunek na stropie i ścianach bocznych, a poziom terenu przywrócono do stanu z 1939 roku.
Jak wykazały badania archeologiczne, okopy były odziewane deskami jedynie w pobliżu schronu żelbetowego. Na całej pozostałej długości rowy strzeleckie nie były szalowane, ich głębokość wynosiła około 1,0 m, szerokość w części górnej 0,9 m, w części dolnej 0,5 m. Od przedpola obrońców chroniły ziemne przedpiersia, o wysokości około 0,3 m. Ze względu na spodziewany ruch turystyczny i trwałość ekspozycji zdecydowano się szalować deskami całość okopów, zachowując ich narys. Odtworzono również zespolone z okopami stanowiska strzeleckie. Są to stanowiska dla klęczącego. Miały one owalny narys, a także stosunkowo niewielką głębokość - około 0,45 m.
15 października 2005 miało miejsce uroczyste otwarcie skansenu ,,Przedmoście Bydgoskie” w Kruszynie. Uroczystość poprzedziła msza św. w intencji Żołnierzy Września, a symbolicznego otwarcia dokonała nieliczna już grupa weteranów 15 DP, przecinając trzymaną przez harcerzy biało-czerwoną wstęgę.
Wędrując po Przedmościu Bydgoskim pamiętajmy, że każde znajdujące się tutaj stanowisko, schron żelbetowy czy najzwyklejszy okop ma swoją własną, niepowtarzalną historię, pisaną przez polskich projektantów, budowniczych i żołnierzy. Żołnierzy, którzy we wrześniu 1939 roku z honorem próbowali wypełnić niewykonalny w ówczesnych warunkach rozkaz obrony Ojczyzny.
Skansen w Kruszynie. Lokalizacja wykopów archeologicznych z lat 2003 - 2005
Fot. 1. 20.06.2004. Wykop 2 - początek prac
Fot. 2. 11.07.2004. Wykop 2 – relikt drewnianego szalunku rowu dobiegowego
Fot. 3. 11.07.2004. Wykop 2. Chwila relaksu: Andrzej Szukalski i Hubert Nowitzki (z prawej)
Fot. 4. 15.07.2004. Wykop 2. Widok na relikty drewnianego szalunku rowu dobiegowego
Fot. 5. 16.07.2004. Wykop 2. Prace wre: Przemysław Kowalski i Rafał Pieńkowski (z prawej)
Fot. 6. 16.07.2004. Wykop 2. Czyżby nadchodzili już Niemcy? Przy niwelatorze Przemysław Kowalski
Fot. 7. 16.07.2004. Wykop 2. Nie, ale i tak widok jest przedni. Przy niwelatorze Rafał Pieńkowski
Fot. 8. 18.07.2004. Oczyszczanie przedpola schronu. Ryszard Beck (z lewej) i Przemysław Kowalski
Fot. 9. 23.07.2004. Wykop 3. Relikt drewnianego szalunku rowu dobiegowego
Fot. 10. 7.08.2004. Wykop 2 i 3. Wspaniale zachowane deski szalunkowe płyty fundamentowej schronu
Fot. 11. 7.08.2004. Wykop 2 i 3. Przemas przy oczyszczaniu reliktów szalunku płyty fundamentowej
Fot. 12. 7.08.2004. Wykop 3, profil W. Dobrze widoczne zasypisko rowu dobiegowego
Fot. 13. 15.08.2004. Nasza ,,zdobycz”: pręt do mocowania zasieków (z lewej) i potykacz
Fot. 14. 19.08.2004. Wykop 4. Dalsza część drewnianego szalunku rowu dobiegowego
Fot. 15. 19.08.2004. Zakończył się kolejny dzień badań. Andrzej Szukalski i Hubert Nowitzki (z prawej)
Fot. 16. 15.09.2004. Wykop 6 w trakcie eksploracji. Widoczny przekrój okopu
Fot. 17. 14.05.2005. Pierwsze dni budowy skansenu. Na ,,przodku” Sławomir Brett – jeden z najlepszych znawców wrześniowych bojów z 1939 roku
Fot. 18. 14.05.2005. Dobra siekiera to podstawa. Przemysław Kowalski i Jarosław Butkiewicz (z prawej)
Fot. 19. 14.05.2005. Gotowy kolejny element szalunku. Jarosław Butkiewicz i Przemysław Kowalski
Fot. 20. 26.05.2005. Oszalowany pierwszy odcinek rowu dobiegowego
Fot. 21. 4.06.2005. Tak powstawał skansen w Kruszynie. Na górze zdjęcia Przemysław Kowalski, Jarosław Butkiewicz, Sławomir Brett i Łukasz Łapka. Na dole ...
Fot. 22. 11.06.2005. Kolejny dzień budowy. Na stropie schronu Sławomir Brett i ...
Fot. 23. 30.07.2005. Wykop 7. Widoczny narys stanowiska strzeleckiego
Fot. 24. 30.07.2005. Wykop 7. Pełny przekrój przez stanowisko strzeleckie
Fot. 25. 15.10.2005. Oto nasze dzieło – skansen w Kruszynie w 2005 roku
Fot. 26. 15.10.2005. Skansen w Kruszynie – zrekonstruowane stanowiska strzeleckie
Fot. 27. 15.10.2005. Otwarcie skansenu w Kruszynie. W imieniu twórców skansenu przemawia Przemysław Kowalski
Fot. 28. 15.10.2005. Otwarcie skansenu w Kruszynie. Nieliczni już weterani 15 DP z Bydgoszczy
Fot. 29. 15.10.2005. Otwarcie skansenu w Kruszynie. Ostatni toast zwycięzców ...